Մեդիայի իրավական կարգավորումը
Իրավական համակարգը
ԶԼՄ-ների կարգավորման իրավական համակարգը Հայաստանում դեռ զարգացման փուլում է։ Դեռ կան իրավական բացեր, մասնավորապես` ԶԼՄ-ների կենտրոնացման և սեփականատերերի թափանցիկության իրավական կարգավորումներում։ Իրավական կառուցակարգի հիմքը ՀՀ Սահմանադրությունն է (2015 թվականին կատարված փոփոխություններով), որը երաշխավորում է մամուլի ազատությունը և գրաքննության արգելքը (հոդված 42, մաս 2), ինչպես նաև սահմանում է արդար շուկայական մրցակցության և հակամենաշնորհային սկզբունքներ ու նորմեր:Լրատվամիջոցների գործունեությունը կարգավորող հիմնական օրենքը «Տեսալսողական մեդիայի մասին» օրենքն է (ընդունվել է 2020 թվականի օգոստոսին), որը կարգավորում է հեռուստատեսային և ռադիոհեռարձակումը, ներառյալ՝ արբանյակային և կաբելային տեսալսողական ծառայությունները: «ԶԼՄ-ների մասին» օրենքը (2004) տարածվում է տպագիր եւ առցանց լրատվամիջոցների վրա, սակայն այդ ոլորտները չունեն ինքնուրույն կարգավորող մարմին: Լրատվամիջոցների սեփականության և կենտրոնացման ոլորտը կարգավորող այլ օրենսդրական ակտերն են «Իրավաբանական անձանց պետական գրանցման մասին» օրենքը, «Տնտեսական մրցակցության պաշտպանության մասին օրենքը» և «Փողերի լվացման դեմ պայքարի մասին» օրենքը, որը սահմանում է «իրական շահառուներ» հասկացությունը։
Հեռուստատեսության և ռադիոյի հանձնաժողովը․ Մեդիա ոլորտի հիմնական կարգավորողը Հայաստանում
Հանձնաժողովի լիազորությունները
Հանձնաժողովը՝
- իրականացնում է մուլտիպլեքսում սլոթի օգտագործման լիցենզավորման մրցույթ,
- հրապարակային և մրցութային կարգով հատկացնում է սլոթ,
- մշտադիտարկում է լիցենզառուների՝ լիցենզիայի պայմանների և օրենքով սահմանված պարտականությունների կատարումը,
- իրականացնում է վարչական վարույթ և սահմանում վարչական պատասխանատվության միջոցներ տեսալսողական մեդիածառայություններ մատուցողների կողմից լիցենզիայի պայմանները և օրենքի պահանջները խախտելու համար,
- ընդունում է դիմումներ ու բողոքներ սպառողներից,
- հանդես է գալիս քաղաքականության զարգացման և օրենսդրական բարեփոխումների նախաձեռնություններով։
Հանձնաժողովի կազմը և անդամների նշանակումը
Հանձնաժողովի անդամները ընտրվում են Ազգային Ժողովի կողմից, գաղտնի քվեարկությամբ, պատգամավորների ընդհանուր թվի ձայների առնվազն երեք հինգերորդով։ Խորհրդարանական ընդդիմության հնարավորությունները՝ ազդելու հանձնաժողովի անդամների ընտրության վրա, սահմանափակ են։ Դա մտահոգություն է առաջացնում Հանձնաժողովի քաղաքական անկախության մասին։
Հանձնաժողովի անդամները չեն կարող լինել քաղաքական կուսակցության անդամ, չեն կարող իրականացնել քաղաքական գործունեություն, պարտավոր են ցուցաբերել քաղաքական չեզոքություն հանրային դաշտում։ Ինչպես ԱԺ պատգամավորները, նրանք ենթակա են անհամատեղելիության կանոններին, ըստ որոնց՝ իրավունք չունեն զբաղեցնել պաշտոններ պետական մարմիններում, մասնավոր կազմակերպություններում, կամ զբաղվել ձեռնարկատիրական գործունեությամբ (բացառությամբ՝ գիտական, կրթական և ստեղծագործական գործունեություն իրականացնելը):
Ֆինանսավորումը և ռեսուրսները
ՀՌՀ-ն ֆինանսավորվում է պետական բյուջեից։ 2025 թվականին Հանձնաժողովի բյուջեն եղել է 380 մլն ՀՀ դրամ (մոտ մեկ միլիոն ԱՄՆ դոլար): Հանձնաժողովը կարող է այդ ֆոնդին ավելացնել իր կիրառած դրամական տույժերի 30 տոկոսը, ինչպես նաև՝ նախորդ ֆինանսական տարում գանձած պետական տուրքերը։ Թեև օրենքը սահմանում է, որ ֆինանսավորումը պետք է Հանձնաժողովին հնարավորություն տա իրականացնել իր լիազորությունները, բացակայում է հղումը անկախությանը, որը նկատել է նաև ԵԱՀԿ-ն։
Թափանցիկություն և հաշվետվողականություն
Հանձնաժողովը տարեկան հաղորդում է ներկայացնում Ազգային Ժողովին, որում անդրադարձ է կատարվում Հանձնաժողովի ողջ գործունեությանը, այդ թվում՝ լիցենզավորման գործընթացներին, հարուցված վարչական վարույթներին, կիրառված տույժերին, բողոքարկման ընթացակարգերին և ֆինանսական հաշվետվություններին։ Տարեկան հաղորդումները հասանելի են Հանձնաժողովի կայքում։ ՀՌՀ-ն նաև ընդունում է արտահերթ զեկույցներ, օրինակ՝ տեսալսողական մեդիա ծառայություններ մատուցող կազմակերպությունների տարեկան ֆինանսական եկամուտների մասին։
Վարչական վարույթների շրջանակում Հանձնաժողովի կայացրած որոշումները ենթակա են բողոքարկման վարչական դատարան, այնուհետև՝ վերադաս վարչական դատարաններին։ Սա կայացած մեխանիզմ է, ՀՌՀ-ի որոշումները ամենատարբեր հիմքերով բողոքարկվում են տարբեր դատական մարմիններ։
Մեդիայի կենտրոնացումը․ սահմանափակ կարգավորող կառուցակարգ
Հայաստանում բացակայում է մեդիայի սեփականության կենտրոնացման դեմ համապարփակ իրավական կառուցակարգ՝ հարմարեցված տեղական ինդուստրիայի պահանջներին։ Օրենսդրությունը չի կարգավորում մեդիայի հորիզոնական, ուղղահայաց կամ փոխհատվող սեփականության դեպքերը այնպիսի չափանիշների կիրառմամբ, ինչպիսին են հանդիսատեսի չափաբաժինը, շրջանառությունը, համախառն արտադրանքը կամ քվեարկության իրավունքները։
«Տեսալսողական մեդիայի մասին» օրենքը սահմանում է միայն բազային սահմանափակումներ՝
Իրավաբանական և ֆիզիկական անձինք միաժամանակ կարող են դառնալ ոչ ավելի, քան լիցենզիա ստացած երկու (մեկ հանրապետական և մեկ մայրաքաղաքային, մեկ հանրապետական և մեկ մարզային կամ մեկ մայրաքաղաքային և մեկ մարզային սփռման) Հեռարձակողի հիմնադիր և (կամ) մասնակից:
Այս սահմանափակումը կիրառվում է տարածքային ձևաչափով՝ հանրապետական և մայրաքաղաքային, հանրապետական և մարզային կամ մայրաքաղաքային և մարզային։
Ռադիոհեռարձակողների վրա չեն տարածվում վերը նշված սահմանափակումները։
Օտարերկրյա կապիտալի մասնակցության բաժինը չպետք է տվյալ կազմակերպության որոշումների ընդունման համար անհրաժեշտ բաժնեմասերի հիսուն տոկոսին հավասար կամ հիսուն տոկոսից ավելի լինի։
Բարձրաստիճան պաշտոնատար անձինք (նախագահը, կառավարության անդամները, խորհրդարանի պատգամավորները, դատավորները, համայնքի ղեկավարները) և նրանց հետ փոխկապակցված անձինք չեն կարող լինել մասնավոր հեռարձակողների հիմնադիրներ կամ մասնակիցներ։ Փոխկապակցված անձինք են ծնողը, ամուսինը, զավակը, եղբայրը, քույրը, ինչպես նաև նրանք, ովքեր իրականացնում են կազմակերպության անուղղակի ղեկավարումը կամ տնօրինում են կազմակերպության ավելի քան 20 տոկոս բաժնեմասերը։
Ներկա իրավական համակարգը ունի մի շարք իրավական բացեր․
- Չկա կարգավորում՝ արգելելու այնպիսի ձեռքբերումներ և միավորումներ, որոնք կարող են բացասաբար ազդել մեդիայի բազմակարծության վրա։
- Չկա պահանջ, որ մեդիայի սեփականատերերը տեղեկացնեն ՀՌՀ-ին ծրագրված միացման կամ ձեռքբերումների մասին։
- Չկա մեխանիզմ սեփականության կենտրոնացման ազդեցությունը գնահատելու համար՝ լսարանի մասնաբաժինը, շուկայի ազդեցությունը կամ ֆինանսական հասույթները որպես չափանիշներ օգտագործելով։
- Չկան կարգավորումներ մեդիայի՝ ուղղահայաց ինտեգրման կամ փոխհատվող սեփականության մասին։
- Տնտեսական մրցակցության պաշտպանության պետական հանձնաժողովը չի քննում լրատվամիջոցների միացման դեպքեր, թեև այս մարմինն ունի հակամենաշնորհային լիազորություններ։
2024 թվականի տարեկան զեկույցում ՀՌՀ-ն ընդունել է, որ անհրաժեշտ է բարելավել մեդիայի սեփականության և ֆինանսավորման մասին օրենսդրությունը՝ վկայակոչելով Եվրոպայի խորհրդի CM/Rec (2017) հանձնարարականը մեդիայի բազմակարծության և սեփականության թափանցիկության մասին։ 2025 թվականի ապրիլին հանձնաժողովը օրենսդրական փոփոխությունների առաջարկություններ է ներկայացրել Բարձր տեխնոլոգիական արդյունաբերության նախարարություն՝ օրենսդրական այդ բացերի մասին, սակայն տեղեկություններ չկան այդ հարցի շուրջ քաղաքական կոնսենսուսի կամ որևէ ժամանակացույցի մասին։
Թափանցիկություն և սեփականության բացահայտում
Վերջին տարիներին մի շարք օրենսդրական բարեփոխումների արդյունքում Հայաստանում ստեղծվել են թափանցիկության առավել արդյունավետ իրավական կառուցակարգեր, քան մեդիայի սեփականության կենտրոնացման կանխարգելման մեխանիզմները, որոնք առկա են «Տեսալսողական մեդիայի մասին» օրենքում։
Տեսալսողական մեդիայի սեփականության բացահայտման մեխանիզմները
- «Տեսալսողական մեդիայի մասին» օրենքի 19-րդ հոդվածի համաձայն՝ հեռարձակողները պարտավոր են․
- մինչև յուրաքանչյուր տարվա մայիսի 1-ը հրապարակել տարեկան եկամուտների մասին զեկույցներ իրենց կայքերում,
- հրապարակել տվյալներ իրենց հիմնադիրների, սեփականատերերի, մասնակիցների, այդ թվում՝ իրական շահառուների մասին,
- ՀՌՀ-ին ներկայացնել տարեկան զեկույց ֆինանսական եկամուտների մասին,
- Բացահայտել օրինական եկամուտների աղբյուրները (գովազդ, հեռարձակում, հովանավորչություն, բովանդակության վաճառք, բաժանորդային վճարներ, հիմնադիրների ներդրումներ):
ՀՌՀ-ն կարող է սահմանել վարչական տույժեր ճշգրիտ զեկույցներ չներկայացնելու համար, այդ թվում՝ ենթարկել վարչական պատասխանատվության, օրինակ՝ նկատողություն, տուգանք, լիցենզիայի կասեցում կամ դադարեցում։ ՀՌՀ-ի տարեկան զեկույցներից երևում է, որ կազմակերպությունները ենթարկվել են տույժերի տարեկան ֆինանսական զեկույցներ չներկայացնելու համար, թեև պատասխանատվության որևէ միջոց չի կիրառվել սեփականատերերի վերաբերյալ տեղեկությունները չբացահայտելու հիմքով։
Պետական ռեգիստրի պահանջները
«Իրավաբանական անձանց պետական գրանցման մասին» օրենքը պահանջում է, որ բոլոր լրատվամիջոցները հրապարակեն սեփականատերերի և իրական շահառուների մասին էական տեղեկություններ Պետական գրանցամատյանում, որը լայնորեն հասանելի է հանրությանը: 2021 թվականից ի վեր բոլոր տնտեսվարող սուբյեկտները պետք է հրապարակեն տվյալներ իրական շահառուների մասին։ Իրական շահառուները նրանք են, ովքեր իրականացնում են իրական վերահսկողություն ընկերության գործունեության նկատմամբ, կամ տիրապետում են քվեարկության իրավունք ունեցող բաժնետոմսերի 20 տոկոսին կամ ավելիին։
Պետական գրանցամատյանին իրական սեփականատերերի կամ շահառուների մասին կեղծ տեղեկություններ տրամադրելը քրեականացված է Քրեական օրենսգրքի 294-րդ հոդվածով: Այդուհանդերձ, Պետական գրանցամատյանը չունի հայտարարագրերում կեղծ տվյալներ հայտնաբերելու հետաքննչական կամ այլ ստուգողական կարողություններ կամ լիազորություններ, ինչը սահմանափակում է բացահայտման պահանջների գործնական կիրառումը:
Տպագիր և առցանց լրատվամիջոցներ
«Զանգվածային լրատվամիջոցների մասին» օրենքը պահանջում է, որ տպագիր և առցանց լրատվամիջոցներն իրենց էջերում/հարթակներում հրապարակեն կազմակերպության մասին սահմանափակ տեղեկատվություն, ներառյալ՝ ընկերության անվանումը, հասցեն և պետական գրանցման համարը։
«Զանգվածային լրատվամիջոցների մասին» օրենքի 12-րդ հոդվածը պարտավորեցնում է տպագիր և առցանց լրատվամիջոցներին մինչև յուրաքանչյուր տարվա մարտի 31-ը հրապարակել տարեկան ֆինանսական հաշվետվություններ՝ բացահայտելով համախառն եկամուտը և նվիրատվությունների ծավալը։ Այդուհանդերձ, տպագիր և առցանց լրատվամիջոցների համար այս պահանջի կատարման նկատմամբ վերահսկող կարգավորող մարմին գոյություն չունի։ Օրենքը չի սահմանում տուգանքներ կամ այլ իրավական սանկցիաներ օրենքի այս պահանջը չկատարելու համար, ինչը զգալի բաց է ստեղծում կիրառության ոլորտում։ Տպագիր և առցանց լրատվամիջոցների հաշվետվությունները չեն վերահսկվում որևէ կարգավորող մարմնի կողմից։
Հիմնական մարտահրավերներ և ընթացիկ խնդիրներ
Անկախության հետ կապված մտահոգություններ. Թեև ՀՌՀ-ն ունի անկախության սահմանադրական երաշխիքներ և քաղաքական միջամտությունից պաշտպանության պաշտոնական երաշխիքներ, ՀՌՀ-ի անդամների նշանակման մեխանիզմը՝ Ազգային ժողովի պատգամավորների ձայների երեք հինգերորդով, թույլ է տալիս խորհրդարանական մեծամասնությանն արդյունավետորեն վերահսկել հանձնաժողովի բոլոր անդամներին՝ առանց ընդդիմության մասնակցության։
Թվային լրատվամիջոցների կարգավորման բացակայություն. «Տեսալսողական մեդիայի մասին» օրենքը չի տարածվում մալուխային հեռուստատեսության և արբանյակային ծառայությունների վրա, որոնք հիմնականում տարածում են ինտերնետային բովանդակություն (օրինակ՝ YouTube): Առցանց և թվային լրատվամիջոցները գործում են առանց ոլորտային կարգավորման կամ հատուկ կարգավորող մարմնի, ինչը զգալի բաց է ստեղծում, քանի որ լրատվամիջոցների բովանդակության սպառումը ավելի ու ավելի է տեղափոխվում առցանց։
Համացանցի չեզոքություն. Հայաստանը ներկայում չունի համացանցի չեզոքության վերաբերյալ իրավական կարգավորում: Ինտերնետային սկզբունքների մասին Կառավարության 2014 թվականի որոշումը, որը ներառում էր ցանցային չեզոքության դրույթներ, անվավեր է ճանաչվել 2022 թվականին: «Էլեկտրոնային հաղորդակցության մասին» օրենքը չի պարունակում ցանցային չեզոքության սկզբունքների վերաբերյալ որևէ հստակ դրույթ:
Պետական գովազդ և սուբսիդիաներ. Տեսալսողական մեդիայի մասին օրենսդրությունը չի կարգավորում հանրային գովազդի բաշխման հարցերը, ինչպես նաև՝ չի սահմանում մոնիթորինգի մեխանիզմներ պետական միջոցների ոչ թափանցիկ բաշխումը հայտնաբերելու համար: Բացակայում է լրատվամիջոցների սուբսիդավորման որևէ հիմնադրամ կամ կառուցակարգ՝ լսարանի մասնաբաժնին համաչափ հանրային գովազդի արդար բաշխում ապահովելու համար։
Սահմանափակ կիրառում. Թեև բացահայտման պահանջները չկատարելու համար հնարավոր է կիրառել վարչական տույժեր, ՀՌՀ-ն չունի նախաձեռնողական գործիքներ՝ ընկերությունների խնդրահարույց միավորումները կամ ձեռքբերումները կանխելու համար: Վերջին տարիներին չեն գրանցվել դեպքեր, երբ Հանձնաժողովը մերժել է լիցենզիա տրամադրել կամ միջամտել է՝ սեփականության անհամաչափ կենտրոնացումը կանխելու համար: Որոշումների կայացման պրակտիկան վկայում է սեփականության կենտրոնացման տիրույթում կանխարգելող մեխանիզմների սահմանափակ օգտագործման մասին:
Վերջին զարգացումները
Վերջին տարիների ամենակարևոր փոփոխությունը «Տեսալսողական մեդիայի մասին» գործող օրենքի ընդունումն էր 2020 թվականի օգոստոսին, որը փոխարինեց «Հեռուստատեսության և ռադիոյի մասին» նախկին օրենքին: Այս նոր օրենսդրությամբ ներմուծվեց հանրային ու մասնավոր մուլտիպլեքսի (թվային ցանցի) համակարգը, ինչպես նաև՝ աննշան փոփոխության ենթարկվեցին փոխհատվող սեփականության սահմանափակումները:
2024 թվականի տարեկան զեկույցում ՀՌՀ-ն ընդունեց լրատվամիջոցների սեփականության և տեսալսողական մեդիա ծառայություններ մատուցող լրատվամիջոցների ֆինանսավորման մասին օրենսդրության կատարելագործման անհրաժեշտությունը՝ հղում անելով Եվրոպայի խորհրդի CM/Rec (2017) հանձնարարականին լրատվամիջոցների բազմակարծության և սեփականության թափանցիկության վերաբերյալ: 2025 թվականի ապրիլին Հանձնաժողովը Բարձր տեխնոլոգիական արդյունաբերության նախարարությանը համապարփակ քաղաքականության փաստաթուղթ ներկայացրեց՝ առաջարկելով օրենսդրական փոփոխություններ կատարել «Տեսալսողական մեդիայի մասին» օրենքում՝ առկա կարևոր բացերը լրացնելու համար:
Այդ փաստաթղթում լրատվամիջոցների սեփականության կենտրոնացումը կանխարգելող արդյունավետ նորմեր են ներկայացված՝ համաձայն Եվրոպայի խորհրդի չափանիշների: Մասնավորապես, առաջարկվում է հետևյալը․
- հորիզոնական, ուղղահայաց և փոխհատվող սեփականության կարգավորումներ,
- սեփականության և վերահսկողության որոշման հստակ չափանիշներ, ներառյալ՝ սեփականության, ֆինանսական և քվեարկության չափանիշների սահմանում,
- Նոր լիազորություններ ՀՌՀ-ի համար՝ կանխելու լրատվամիջոցների միավորումները կամ ձեռքբերումները, որոնք կարող են բացասաբար ազդել լրատվամիջոցների բազմակարծության վրա,
- լրատվամիջոցների սեփականատերերի համար պարտականության սահմանում՝ միավորման և ձեռքբերման մասին ՀՌՀ-ին նախօրոք տեղեկացնելու,
Նոր լիազորություններ ՀՌՀ-ի համար՝ գնահատելու կենտրոնացման ազդեցությունը լրատվամիջոցների բազմակարծության և բազմազանության վրա և ընդունելու իրավաբանորեն պարտադրող որոշումներ տվյալ գործարքները թույլատրելու կամ չթույլատրելու մասին։
Այդուհանդերձ, այս փոփոխությունների վերաբերյալ դեռևս քաղաքական կոնսենսուս չկա, չնայած առաջարկը համապատասխանում է կոռուպցիայի դեմ պայքարի՝ Կառավարության ավելի լայն քաղաքականության օրակարգին: Դրա կիրառումը կախված է քաղաքական կամքից և խորհրդարանի գործողություններից։
Սույն հետազոտությունը ցույց է տալիս, որ թեև Հայաստանը ստեղծել է լրատվամիջոցների կարգավորման ու սեփականության թափանցիկության կառուցակարգեր, դեռևս էական բացեր կան, հատկապես՝ լրատվամիջոցների կենտրոնացումը կանխարգելելու, թվային լրատվամիջոցների կարգավորման եւ քաղաքական ազդեցությունից կարգավորող մարմինների անկախությունն ապահովելու ուղղությամբ։